Qazan Xanlıgı betkäç, dävlätsez qalgan bu Mosılman Tatar xalqı nişlägännär?
Xanlıq zamanında Bolgar belän Qıpçaq häm idaräçe Mangol näsle Tatar atalgal xalıq berberenä quşılıp qatnaşqaç üzlärenä Tatar atalgan. Mişär häm Başqort vä soňınnan Tiptär atalgan xalıqqa da Tatar atala. Şul gına mı? Räsäy qulı astına kergän yaki Urta Azia’da xanlıq bulıp torgan Törki xalıqlar, Qafkaz xalıqlarına Urıslar, Tatar digännär. Bik yaxşı. Tatar isme böten bu cisemnärne dä eçenä ala. Soňınnan Urıs siyäsäte berdämlekne kürgäç, Bolgarlıq, Mişärlek, Başqortlıq kebek ayrı miilät yasarga torışa başlıy. Barıber bu xalıqlarnıň gadätläre bik nıq oxşi. Teldäge aksent farqı belän tenle bütän tel dip atarga bulmi bit. Barıber şul uq tel belän bu xalıqlar kiňäşärä. Nikolay İlminskiy, ayrım aksentlär belän ayrım xareflär qollanıp Mosılman Törki xalqın ayrı millätlär yasarga uyli. Stalin da bu metodikanı qollanırga tırışa.
Bu söz belän äytkändä äle Mosılman bulmagan Qırgızlarnıň telläre dä oxşagaç, Urıs däuläte, Äbi Padişa’dan soň Tsarlıq xökümäte, bolarnı da Mosılman sanap, üzlärenä uqıtuçı Tatar mullaların cibärgännär. Bu mullalar alarnı Tatarça uqıtıp Mosılman itkännär.
Qazan Xanlıgı zamanında Çuvaş (Xanlıqnıň uqçıları), Udmurt, Mari, Mokşı kebek Törki vä Fin-Ugor asıllı xalıqlarnıň da Mosılman buluvı xaqiqatqa yaqın. Urıslar, Xıristian dinenä küçken keşelärne üzlärennän sanagannar. Mosılman’ga gına irek yuq. Mosılman mirza Xristian bulsa mirzalıgı, knaz xuquqı belän davam itä. Bulmasa tufragı da xezmät itkän qolları da, mirza yaki knaz atalgan unvanı da üzennän alına, gadi keşe bula. Gadi keşe barıber gadi keşe. Ä Kräşenner, alar xristian bulgaç alarga tielmi. Äle alar üz tellären dä saf itterep saqlialgannar. Çönki alarga tielmägän. Çuvaş’nı, Fin-Ugorlarnı rahiplar, poplar küçläp Tatardan ayırıp, çugındırıp Xristian eşlägännär.
Mosılman tik tormagan, Tsar xökümätenä qarşı kilep torgan. Här fırsatta ayaqlangan.
Mosılman bulgaç däulät bularaq Gosmanlı padişasın, Qırım Xanlıgı arqıli ya ki üz başına, üzenä qotqaruvçı küze belän qaragan. Çönki Ul häm Törki häm Mosılmannarnıň başı, xalifä-Soltan. Paytaxtı İstanbul, izge şähär dip uylangan.
Äbi Padişa II. Ekaterina Emelian Pugaçov ayaqlanması axırında Tatarlar’nıň gisyannarınıň töp säbäbeneň din ireklege bulganıň aňlagaç, İslam dinenä ireklek birä.
Ekaterina, Ufa’da Diniyä Näzaräten tözderep, mullalarnı da ukazlı-ukazsız buluların da kontrol itärgä organizatsiasın da yasi. Qırım’nı da algaç, Tatar’nıň Gosmanlı Däulätendän ömitlänüven dä beterergä, üzeneň Alman xalıqına oxşatqan Tatarlar’nı üz xezmätendä qollanırga uyli. Ber yaqtan dini äsärlärneň basıluvına izen birä, läkin gilmi, fänni äsärlärneň isä birmi. Şulay uq Tatar’nıň gisyanları bastırılgan bula, bu xalıq gisyan itmi tora. Läkin revolutsion xaräkätlärendä Tatar xalqı tik tormi. Möstaqilläk öçün umtıla.
Napoleon Bonaparte, Räsäy tufraqlarına kergändä, Tatar xalqı da vatannarın qotqarırga dip, Napoleon’ga qarşı sugışalar. “Napolyon’nıň şlapasın qanga buyadıq” kebek cırlar cırlilar. Älbättä, Napolyon äfände’neň Tatar xalqına biräçäk ömide yuq ide.
Ämma, Fransuz revolutsiyası (inqılabı), dönyanı almaştıra torgan fikerlär kiterde; İnsan xaqları, adalät, bärabärlek, azatlıq, millätçelek balän artınnan da industrial revolutsia (sanayi İnqılabı) kiterde. Yagni, kapitalizmneň imperializmına torı dönyanı alıp bargan sistema kilde. Marksistlarnıň borjoylarınıň idaräse. Äbi Padişa da bu inqılapnıň tä’sirendä bulgan ikän.
Räsäy’dä konstitutsialı (anayasalı) monarxi (mäşrutiyät) rejime kilgäç, Tatar xalqı da konstitutsiadan faydalanırga totına. Matbugatta gazit, roman, äkiyät, xikäyä, şigır, xabär, maqalä, tiyäter, tarix, qalendar kebek äsärlär yazıla. Tatarlar tagı da ireklek alır öçün Urıslarnıň yanında törle partilarga kerälär. Hiç bulmasa mädäniyätneň üseşendä, İnsan xaqların qollanuda, azat xalıq bulır öçün faydalanırga omtılalar. Sadri Maqsudi liberal, Gayaz İsxaqi Sotsyal Demokrat, Sultangaliyev Komunist partilarında bulalar. Äxmät Zeki Välidi häm Komunist häm Başqortlarnıň räise bula.
Lenin häm Bolşeviklärdän dä faydalanırga mataşalar. Milli däulät tözelmäsä dä, uniter däulät yerenä federatif dävlät qorıluvı ilä Tataristan, Başqordistan, Çuvaşistan aftonomialı däulätlär kün kürälde. Soviet Sosyalist Cömhuriyätlär Berlege däuläte, bik dä irekle, insan xaqlarına xörmätle, fiker häm işanıç yagınnan xörriyätle ber däulät bulalmadı. Mäskäv’dä Komunist Partiyası, böten Soviet xalqın Marksist-Leninist fikerlär buyınça uylarga mäcbur itä ide. Komunist da bulsa milläten uylagan keşe hälaq itelgän. Sadri Maqsudi vä Gayaz İsxaqi Europa’ga qaçalar. Zäki Välidi dä Şarıq yaqlarına sugışıp qaça. Sultangaliyev Stalin tarafından borjolıqtan hälaq itelä. Çönki Lenin’neň uň qulı sanalgan Sultangaliyev; İslam, Sotsyalist Turan Dävläte qorarga tırışa.
Mondi facigalar ütsä dä Tatar; hiç yuqtan telen, gurfen, gadäten, traditsiyasın, şigırın, cırın, folklorın saqli aldı. Läkin dinen, imanın, millätçelegen äytalmi ide. Üz tırışı belän sävdä itep bay da bulalmi torgan xalgä dä töşte. Ägär Tatar’nıň bu kereşkänlege qulınnaň alınmagan bulsa ide, Räsäy’neň in bayları Tatar bulır ide.
Rusiya İmperiası Gosmanlı İmperiası belän sugışqanda, Urıs Dävläte, Mosılman xalıqnı algı saflarda sugıştırırga teli ide. Ämma yäşlär kâfirgä saldat bulmam dip törle sıltav tabalar yaki gasker bulırga eläksälär, qarşısındagı Mosılman Törek qardäşen atmamaq öçün havaga atqan bulgannar. Ägär atmasa, Tatarnı arttagı Urıs atar ide.
Plävnä Sugışı Urıs belän Osmanlı dävlätläre arasında uzgan ide. Gazi Osman Paşa qaharmança sugıştı. Urıs küçleräk bulgaç barıber qazana. Läkin Tsar (Urıs Padişası) qaharmanlıgınnan Osman Paşa’ga xörmät kürsätä. Bu sugış, Törkiyä’dä gimn (marş) bulıp uqıla. Räsäy’däge Tatarlar da monı üyränep uqilar. Mönä şul närsä: Tatar Urıs Dävläteneň vatandaşı bulsa da Urıs bulalmi. Ul Törekne Qardäş belä.
Berençe Dönya Sugışı’nda Rusya, Angilya, Fransa, Romanya, Yaponya, İtalya belän bergä bulıp Gosmanlı, Avusturya-Macaristan, Almanya, Bulgarya ittifaqı belän orışa. Bu sugışta Macaristan (Vingerya), Nemetslerden ayrılıp möstaqil bulırga teli ide. Buldı da. Räsäy Galiçya’da Osmanlı’ga qarşı otalmadı. Bolşevik Revolutsiyası bulgaç sugıştan çıqtı. Bu Gosmanlı Dävläte öçün faydalı buldı. Läkin Gosmanlı, Girmanya belän bergä ciňelgän sanalgaç bu biş yöz yıllıq imperial dävlät dä yuq buldı.
Bu zur sugışta Törek gaskärläre, Urıs’qa äsir bulgannarnıň aňlatuvı buyınça Räsäy’däge Tatarlar’dan bik yardäm vä yaxşılıq kürgännär. Törkiyä’neň İstiklal Sugışı’nda da Bolşevik Xökümäte arqılı bulsa da küp yardämläre tigän. Rusya’nıň yardäme äytelgän süz, çınısı başta Tatarlar bulıp Räsäy qulı astında yäşägän Mosılman xalıqlar bula.
Çittä yäşäp Törkiyä’gä kilgän Sadri Maqsudi, Zäki Välidi, Gayaz İsxaqi, Xamit Zubäyir Qoşay, Gadilä Xanım Ayda, Sagadät Çagatay, Yusuf Aqçura,äxmät Timer, Gabdullah Battal Taymas kebek galim şäxsiyätlär dä Törkiyä’neň universitut häm dävlät eşlärendä yaraqlı xezmätlärdä buldılar. Şulay uq Tatar millätçelegen dä canlı tottılar.
İkençe Dönya Sugışı qupqanda Faşist yaki Nazi Almanyası’nıň lidere Adolf Hitler, başta Sovyet Dävläte Komunist Partise Generalni Sekretere Josef Stalin belän kiňäşep Polonya’nı aralarında bülälär. Ä soňra Hitler Räsäy tufraqlarına kerä. Bu tufraqlarda zur sugış uzıp bara. Süz şunda Tatarlar Stalin’neň me, Hitler’neň me yanında bulırga tieş idi?
Monarga cavap birer öçün siyäsät gilmen äybät belergä kiräk. Faşizm närsä, Nasyonal Sosyalizm närsä, Marksist Tarihi Materyalist yaki Fänni Sosyalizm digän närsä? Nasyonal Sosyalizm bilän bütängeneň ayırması niçek? Hitler ä Stalin nindi keşelär? Berendä Marks’nı tigesendä Main Kapmf (Talaşım = Sugışım) atlı kitabın belmädän süz äytü, ziyalı Tatarga kileşmi. Uramdagı beräv kebek Hitler dustıbız dip maqtap tıru, anı aqlav nadanlıq.
Almanya İmperiası Berençe Dönya Sugışı’nda ciňelüve belän Versay Antlaşması qararları İmperianı beterä; Almanya cömhuriyät bula. Läkin gaskäre dä qoralları dä beterelä, mämläkätne işgal itälär. Alman xalqı artta qala başli. Räsäy’dä vaqıtnı xurlanıp yäşägän Yahudilar Polonya’da da bulalar. Bularnıň kübese Almanya’ga küçep urnaşalar. Sävdä, bankerlek, gäzitçelek kebek açqıç cirlärne qulga alalar. Tagında elek vaqıtlarda Vingerya (Macaristan) Yahudise Teodor Hertzel Yuden Ştat (Yahudi Dävläte) isemle kitap yaza häm Siyonizm digän ırqçı Yahudi fikren urtaga ata. Yahudilar üzlärenä yäşäyäçäk mämläkät häm dävlät tözärgä omtılalar. Almanlar isä häm Versay xökemlärennän häm Yahudilarnıň qulga algan ekonomialarınnan qotılırga telilär.
Berençe Dönya Sugışı’nda onbaşı bulgan buyavçı Adolph Hitler üze dä Avusturyalı, Alman Sosyal Demokrat Eşçe Partisına kerä häm partinı qulga kiçerep Nasional Sosyalist Parti yasi. Üze ber ara fikerlärennän törmägä dä yabıla. Törmädä Talaşım digän kitabın yaza. Ni kürgäneň, ni eşliyäçägen beräm beräm aňlata. Alman xalqı üzläreneň Arien ırqın, dönyanıň bütän ırqlarınnan ötsen bulganına ışanalar. Hitler, Almanlar’nıň Yahudi Sämitik ırkçılıgına qarşı Ari ırqçılıgın qollanıp Alman ırqınıň dönyanıň in ötsen ırqı buluvın idea itep Versay’dan qotkarırga, Almanlarnı berläşterep dönyanıň in zur böyek dävläte yasarga vagdä itä. Saylavda saylanıp Baş Minister bula. Versay’dan qotqara. İndustrine böyetä, gaskäri qorallar häm äyberlär yasata, Almanya’nı in küçle dävläte yasi. Yahudilarnı da cäberli. Yahudilar bu cäberne ifrat zuraytıp küp kürsätsälär dä bulgan. Monı aqlı bulgan kem dä inkâr itmi. Hitler’neň yagın totıp da hiç mondi eş eşlämäde dimäk, tarihtagı torılarnı yuq sanamaq üze ber namussuzluq. Monda ike taraf da ırqçı.
Sugış zamanı Tatarlar, öç uydalar:
1- Tataristan’nı Sovyetlär Berlege’neň ber aftonomia dävläte kürep internasnonalist küreşe bulgannar. Bulardan Stalin’ne yaratqannar da bar.
2- Hitler yaki Yaponnar belän bergä bulıp alarnıň yardäme belän häm dinsez, imansız, kâfir, namussuz Komunistlardan, Stalin’neň zolmennan, Urıs’tan qotılırbız digännär.
3- Hiç ber yaqtan da bezgä fayda yuq digännär.
Şul zamannı yäşägän Üzbäk Törkolog Baymirza Hait’nıň (märhum) başınnan ütkän maceranı anlatu gibrätle bulır dip uylim. Märhum üze aňlatqan ide. Sovyet çorında Üzbäkistan’da yäşi. Stalin zamanı, 2’nçe Dönya Sugışı bar. Üzen saldatqa Sovyet armiyasına alalar. Nazilarga qarşı sugışqanda Almanlarga äsir töşä. Nazilar, Sovyet äsirlärennän Stalin’ga qarşı sugışırga telägännärdän ber armiya tözilär. Bu armiya Sovyet armiyası belän sugışa. Sovyetlärneň möttäfiqı Amerika, Angilya häm Fransa sugışnı qazanalar. Qazangan armiyalar aralarında aňlaşıp aralarında bülgän cirlärgä kerälär. Hait’neň bulgan cirenä dä Amerikan armiyası kerä. Hait bu armiya tarafından totılsa üzen Üzbäk dip aňlaşmaga kürä Sovyet armiyasına täslim itäçäklär. Üze isä Sovyet armiyasına ütererlär dip qaytası kilmi. Almanya’da oçragan ber Ärmän’neň qulında Gosmanlı Pasportı bar. Anı satıp ala. Amerikan saldatı kemlegen soraganda Hait pasportın kürsätä. Qarilar Gosmanlı Dävläteneň pasportı. Amerikanlar bu nindi dävlät dip tikşergändä Gosmanlı Dävläte urnında Törkiyä Cömhuriyäte bar. Törkiyä’dän sorilar, bu keşe sezneke me? Törkiyä isä cavabında Ärmän asıllı vä isemle bu şähesne tanımibız dip cavap kilä. Ul arada Hait ber Alman xatını belän öylänä. Bu sıltav belän Almanya’da qala vä vatandaşı bula. Balaları da bula. Läkin qızganıçqa qarşı tugan ilen kürä almi.
Yaponnar da İdel-Uralnı qotqaru sıltavı belän bezneň abzilardan armiya tözegän bula. Yaponnarnıň Tatar’ga qarşı yaqınıraq qaravı, häm Urıs belän köräşü häm Tatar, Törki xalıqlar barısı da Altay qavemnäre. Monarga qarap yaqınıraq bula. Ä Alman isä qollangaç taşliyaçaq. Çönki Almannıň Polonya, Ukraina häm Räsäy cirenä kereşe, Alman ırqınıň xayat saxası öçün. Hitler kitabında Alman xalqına dönyanıň telägän cirlären alıp qollanu, Dönyanın äfändese, xucası Alman milläteneň xaqqı dip vagde birä. Şolay bulgaç Tatar ile dä Alman’nıň qulı astında bulaçagı öçün, Alman’nı çın dust dip kürüv üze ber axmaqlıq bulır ide. Eşenä kilgänçe dust, Annan soň anı döşman bel. Monarga Törekçä’dä qalläş siyäsäte äytälär. Bu da namussuzlarnıň eşe. Angilya, Amerika siyäsätläre häp mänfagatqa qaragaç, mänfagate almaşqaç kiresençä siyäsät eşlär. Urıs naçar Alman yaxşı dip ırq fanatizmı belän xökem birmäk tar küreşlelek. Här millätneň yaxşısı, yamanı bar. Beräv yaxşılıq da yamanlıq da yasavı mömkin. Ovaq tiyäk närsälär belän qatgi xökem birü gadellek tügel. Berse bütän berseneň yasagan närsäsen maqtasa gına anıň taraftarı dip äytep bulmi. Berse başqasınıň närsäsender tänqid itsä, anıň döşmanı dip äytergä dä tar küreşlelek bula. Bu küreşlär gadel tügel.
Almanya’da Töreklär kübäyde häm yaxşı eşlärdä. Almanya Şarqise vä Garbise berläşkäç, Şarqi yaqnıň xalqı, Törklär, eşlären ala dip ırqçı Törek döşmanı buldılar. Töreklärneň öylären yandıra başladılar. Yahudiga yasagannarın Töreklärgä yasilar.
Şolay uq bulsa da, Komunistlarnıň qulı astında yäşämägän Tatar xalqı, çit illärdä irek yäşäp bäxetle bulaldılar.
Kübese Sırgaç Mişärläre bulgan Tatar xalqı Finlandia’ga küçte. Fin dävläteneň dä vatandaşı buldılar. Azat häm bay tormış qordılar.
Törkiyä’gä turuq küçälgännär dä yaxşı urınnarda yaxşı xallärdä yäşilär.
“Qaz qanatı qaläm bula – İr qanatı at bula
Çit illärdä yöregändä tugan ilen yad bula” mikän?
Kübese Penza, aralarında Başqordistan häm başqa cirdän bulgannar da bar, Qıtay’nıň Mancurya’sına küçtelär. Bularnıň qaysı bere Koria’ga da urnaşqan ide. Bu xalıq Yaponya’ga küçtelär. Xazer Yaponya’da yäşävçe bik az Tatar gailäse qaldı. Bu xalıqnıň kübese Törkiyä’gä urnaştı. Qay ber gaile yaki şaxıs Amärika, Kanada, Avusturalya’ga urnaştılar. Çit illärdäge Tatarlar, üz ara ciyılıp gureflären, gadätlären, tellären, aşların, süzlären, cırların, köylären, moňların yäşätergä ciyınalar. Qıtay’da Koria’da Käri mämläkätendä, Yaponya’da yäşävçe Tatarlar, bu illärdä mescit häm mäktäp dä salgannar. Şulay uq ävväl yözyıllarça qullangan Garäp xarefläre belän Tatarça uquv, Galimcan İbrahimov’nıň Tatar Sarfı vä Tatar Naxve, Gabdullah Battal Taymas’nıň Türk-Tatar Tarihe, Din kitapları, hisap kitabı, Gabdulla Tuqay’nıň äsärläre kebek baytaq küp kitaplar Tatarlar tarafınnan basıldı. Bulay itep bu xalıq üzlären yugaltmadılar. Mönä bu tırış ürnäge Tatar’nıň ideası bulgaç, Tatar ilendä dä qaygıru yuqqa çıgarga tieş. Ägär sin qurqıp torsaň qurku keşene dä keşelegen dä beterä.
Bezne Qazan häm tiräsennän sördelär, çugınmaganga sugıştılar, ülterdeler, qıynadılar, öylärebezne, mescit vä mäktäplärebezne yandırdılar. Barıber yugalmadıq, Qazan’ga da qaytaldıq. Niçek bulsa da, Sovyetlär Berlege taralgaç, möstaqil dävlätlär buldı. Tataristan häm Rusya Federatsiyası’ndagı federe dävlätlär, Sovyet çorınnan küberäk irekkä qavıştılar. Xazer, Tataristan Cömhuriyäte bar, bu dävlätneň prezidentı, xökümäte, Parlamentı, dävlät äyterlek här närsäse dä bar. Federatif bulsa da. Bu dävlätneň başına hälak bulırlıq aqılsızlıqlar kiterüçelär, tile xıyalı xökümätlär, mäclislär yasap aqlı häm kulturası belän dönyada at qazangan Tatar xalqın kimsätep kürsätmäsennär. Aqlı bulmaganga aqıl birü dä mömkin tügel.
Bu tormışlardan faydalanıp üzebezne kultur, mädäniyät, belem, fän aqıl iyälege, axlaq, kiň küreşlelek üsterergä tiyeşbez.
Şeh-nâme’neň şagire Firdävsî’neň şigırındagı ber süze: “Dânâ bûd ki, tävânâ bûd” (Bilgili bulganga ki, Küçle bulgan)
Äy xalkım imanıň bulsa qurqma!Fazıl Agiş
Комментариев нет:
Отправить комментарий